Mały Brzostek

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Mały Brzostek
Państwo

 Korona Królestwa Polskiego

Prawa miejskie

1 marca 1394

Powierzchnia

ok. 25,9 km²

Położenie na mapie Brzostku
Mapa konturowa Brzostku, w centrum znajduje się punkt z opisem „Mały Brzostek”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Mały Brzostek”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Mały Brzostek”
Położenie na mapie powiatu dębickiego
Mapa konturowa powiatu dębickiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Mały Brzostek”
Położenie na mapie gminy Brzostek
Mapa konturowa gminy Brzostek, w centrum znajduje się punkt z opisem „Mały Brzostek”
Ziemia49°52′52,41″N 21°24′53,51″E/49,881225 21,414864

Mały Brzostek – nieistniejące miasto królewskie zlokalizowane na terenie dzisiejszej wsi Nawsie Brzosteckie, sąsiadujące z należącym do benedyktynów z Tyńca Brzostkiem.

Mały Brzostek otrzymał prawa miejskie 1 marca 1394 r. od Władysława Jagiełły, a pierwszym wójtem został Stanisław z Saspolina. Miejscowość miała stanowić konkurencję dla Brzostku opackiego – władca liczył, że ze względu na dobre warunki do rozwoju, osada będzie przynosić dochody do królewskiego skarbca. Nie wiadomo, czy lokacja się powiodła – już w XV–XVI w. Mały Brzostek przestaje pojawiać się w źródłach i staje się przedmieściem Brzostku „większego”.

Istnienie dwóch dokumentów lokacyjnych, dotyczących Brzostku i Małego Brzostku, było powodem licznych sporów pomiędzy wójtami, a później pomiędzy mieszczanami brzosteckimi i opactwem benedyktynów z Tyńca, do którego należało miasto.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Zabudowania dawnego folwarku opackiego i wójtowskiego na planie katastralnym z 1850 r.

Zgodnie z zapisem dokumentu lokacyjnego, miejscowość zlokalizowana była „w ziemi sandomierskiej nad rzeką Słona”, czyli nad potokiem Słony, którego nazwa funkcjonuje do dziś. Ciek ten nie zmienił od czasu średniowiecza swojego biegu, o czym świadczą strome zbocza jego doliny. Jego koryto zmodyfikowano jedynie w XIX w. na Równiach i w latach 80. XX w. w okolicy ul. Legionów i ul. Targowej w Brzostku, na odcinku od dzisiejszego ośrodka zdrowia do komisariatu[1][2].

Brzostek „większy” zgodnie z dokumentem lokacyjnym z 1367 r. był położony nad Wisłoką, więc Mały Brzostek musiał być zlokalizowany na wschód od niego. Według ks. prof. Bogdana Stanaszka granicę między osadami mógł stanowić potok Słony. Teren w pobliżu dzisiejszego ośrodka zdrowia w Brzostku (skrzyżowanie ul. Legionów i Mysłowskiego[2]) należał do wójta Małego Brzostku, Stanisława z Saspolina. Znajdował się tu folwark wójtowski, który później przeszedł w ręce benedyktynów tynieckich[3]. Do naszych czasów zachowała się przebudowana klasycystyczna oficyna dawnego dworu[4][5].

Łany wójtowskie rozciągały się aż po dzisiejszy przysiółek Okrągła. W dokumentach pojawia się nazwa wzgórza Winnica, na którym uprawiano winogrona. Ks. Bogdan Stanaszek utożsamia je ze wzgórzem, które oddziela brzosteckie osiedle przy ul. Gryglewskiego od stadionu przy ul. Okrągłej[3].

Ekspansja Małego Brzostku miała przebiegać na wschód, zalesioną wówczas doliną potoku Słony, w stronę Woli Brzosteckiej. Wieś ta była najbliższą od tej strony osadą, po raz pierwszy pojawia się w źródłach w XV w. W 1407 r. sołtysem Woli Brzosteckiej był wójt Małego Brzostku[3].

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Małego Brzostku, zlokalizowanego w sąsiedztwie klasztornego Brzostku „większego”, jest charakterystyczna dla średniowiecza. Dwie sąsiadujące ze sobą miejscowości mające różnych właścicieli, stanowiące części tej samej osady, rozróżniano przez dodanie przedrostków „wielki” i „mały”. Przykładem mogą być należący do króla Tarnów Wielki i Tarnów Mały, własność rycerska[1]. Nazwa samego Brzostku pochodzi natomiast od słowa „brzost”, oznaczającego gatunek wiązu[6].

Historia[edytuj | edytuj kod]

W XII i XIII w. najważniejszą miejscowością w regionie były Klecie, własność benedyktynów tynieckich, sanktuarium św. Leonarda, centrum gospodarcze klucza dóbr klasztornych i w XIV w. także siedziba dekanatu[7]. W 1353 r. wieś, wraz z innymi okolicznymi miejscowościami, została odebrana benedyktynom przez króla Kazimierza Wielkiego, który nadał je bojarom ruskim za zasługi położone w walkach na Rusi[8]. W związku z tym Klecie straciły na znaczeniu – rozwinął się Brzostek, który 18 czerwca 1367 r. otrzymał od opata tynieckiego prawa miejskie[9].

Osada Brzostek była podzielona pomiędzy dwóch właścicieli – opata tynieckiego i króla[10]. Część królewska, nosząca nazwę Mały Brzostek, była wsią w sąsiedztwie opackiego miasta[11]. 1 marca 1394 r., w niedzielę „esto mihi”, król Władysław Jagiełło wydał w Krakowie dokument, w którym nadał wójtostwo w Małym Brzostku niejakiemu Stanisławowi z Saspolina i zezwolił mu na lokację w Małym Brzostku miasta[1]. Wójt otrzymał przywilej ⅒ dochodów z kar sądowych i ⅙ pieniędzy z podatków miejskich. Ciążył na nim natomiast obowiązek służby wojskowej[12]. Wraz z nadaniem miejscowość została przeniesiona z prawa polskiego na prawo magdeburskie[13] – zgodnie z nim mieszczanie mieli być sądzeni przez ławę sądową i wójta[14]. Akt lokacyjny został opatrzony królewską pieczęcią oraz podpisami świadków, ważnych urzędników, m.in.: kasztelana krakowskiego Dobiesława, Sędziwoja z Kalisza, Spytka z Krakowa, Jana Ligęza z Łęczycy, i marszałka Demetriusza (Dymitra, który wywodził się z pobliskich Kleci)[15].

Lokacja nowego miasta miała pobudzić konkurencję i stworzyć przeciwwagę dla klasztornego Brzostku. Król, nadając Stanisławowi z Saspolina przywilej, spodziewał się dochodów do skarbca – Brzostek miał dobre położenie na trakcie prowadzącym na Węgry, a okolica była gęsto zasiedlona. Gospodarka miasta miała opierać się na handlu i rzemiośle. Co tydzień, w poniedziałki, w Małym Brzostku miały odbywać się targi, podczas których kupcy i rzemieślnicy (akt lokacyjny wspomina o sukiennikach, piekarzach, rzeźni, łaźni i młynach) mogli swobodnie sprzedawać wszystkie swoje towary – w inne dni handel w mieście podlegał natomiast dużym ograniczeniom[16].

Pierwszy wójt, Stanisław z Saspolina, w dokumencie określony jako godny zaufania i wierny niestrudzenie, był zapewne dworzaninem królewskim. Według jednej z hipotez wchodził w skład orszaku królowej Jadwigi, wraz z którą przybył do Polski z Węgier – prof. Bogdan Stanaszek uważa ją jednak za chybioną. Nazwa „Saspolin”, pochodząca z XVII-wiecznych odpisów aktu lokacyjnego, najprawdopodobniej została błędnie odczytana przez kopistów. Zapewne chodziło o wieś Sąspów. Właśnie z tej miejscowości wywodził się ród wójtów brzosteckich wymieniany w źródłach od XIV do XVI w. Już w 1406 r. (lub 1407 r.[15]) jako wójt Małego Brzostku wzmiankowany jest ktoś inny, niejaki Klemens, być może syn Stanisława[17].

W akcie lokacyjnym król polecił Stanisławowi z Saspolina wytyczenie pod nowe miasto 100 łanów frankońskich ziemi[13], co odpowiada obszarowi ok. 25,9 km²[18]. Dwa łany miał przeznaczyć na kościół, a kolejne dwa na pastwisko. Sam kościół najprawdopodobniej nigdy nie powstał, w dokumentach XV-wiecznych nie zachowały się wzmianki o istnieniu w Brzostku dwóch świątyń. Najpewniej więc grunty przeznaczone na budowę kościoła włączono do dóbr należących do plebanii brzosteckiej. Pastwisko znajdowało się natomiast zapewne na terenie zwanym współcześnie błoniem, gdzie w XX w. znajdowała się baza SKR w Nawsiu Brzosteckim[13].

Nie wiadomo, czy lokacja miasta się powiodła[19] i czy choć przez chwilę miasto konkurowało z Brzostkiem „większym”. Nie zachowały się żadne dokumenty, które wspominałyby o utworzeniu w Małym Brzostku rady miejskiej czy ławy sądowej. Nie ma też śladów po rynku, a źródła wspominają jedynie o istnieniu błonia, gdzie mieszczanie handlowali bydłem i końmi[20]. Wiadomo natomiast, że Brzostek Mały osiągnął pewien stopień rozwoju, jako samodzielna osada miejska[21].

W XV–XVI w. Mały Brzostek nie pojawia się już w dokumentach, natomiast wprowadzony jest termin „Suburbium”, czyli „Przedmieście”. Miasto zostało więc „wchłonięte” przez Brzostek klasztorny. Przedmieście zostało ponownie skolonizowane po najeździe wojsk Jerzego II Rakoczego w XVII w., a na terenie dawnego Małego Brzostku założono wieś Nawsie Brzosteckie[20].

Po Małym Brzostku pozostało odrębne wójtostwo brzosteckie występujące jeszcze w źródłach XVI-wiecznych. Wójtowie z Małego Brzostku byli jednocześnie sołtysami Woli Brzosteckiej[15]. Dwa rody z pretensjami do brzosteckiego wójtowstwa, Sąspowscy (później Białowodzcy h. Drużyna), potomkowie Stanisława z Saspolina, którzy weszli w posiadanie wójtostwa w Brzostku klasztornym[22] oraz Uchaczowie h. Jastrzębiec[23], posiadały dwa osobne dwory z folwarkami i przynależące do nich role[21] i przez kilkaset lat (od czasu lokacji Brzostku Małego do XVII w.), powołując się na odrębne dokumenty lokacyjne dwóch średniowiecznych miast, toczyły ze sobą burzliwe spory sądowe o wójtostwo i płynące z niego dochody[24]. Około połowy XVII w. całe wójtowstwo znalazło się w rękach opactwa tynieckiego[25].

W 1758 r. rajcy, toczący spory z opatem Bartoszewskim, błędnie powołując się na dokument lokacyjny Małego Brzostku próbowali zakwestionować prawo benedyktynów do zarządzania Brzostkiem. Oryginalny akt spłonął podczas najazdu wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego z 19 marca 1657 r., natomiast przetrwały jego liczne odpisy. Mieszczanie oskarżyli opactwo o sfałszowanie aktu lokacyjnego Brzostku. Wersję tę uznawali jeszcze XIX-wieczni historycy – Wojciech Kętrzyński i Stanisław Smolka w Kodeksie dyplomatycznym klasztoru tynieckiego[26] – oraz Marian Mysłowski, autor książki Dzieje miasta Brzostku[27]. Autentyczność dokumentu lokacyjnego Brzostku klasztornego z 1367 r. wykazał dopiero prof. Jerzy Wyrozumski w 1964 r.[26]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 47.
  2. ↑ a b Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2024-05-18]. (pol.).
  3. ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 48.
  4. ↑ Stanaszek 1997 ↓, s. 78.
  5. ↑ Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa tzw. „zielona” – d. oficyna dworska, zabytek.pl, grudzień 1960 [dostęp 2024-05-18] (pol.).
  6. ↑ Maria Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 15, ISBN 978-83-01-13857-8 (pol.).
  7. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 40.
  8. ↑ Stanaszek 1997 ↓, s. 18.
  9. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 40–41.
  10. ↑ Wiesław Tyburowski, 600 lat nadania praw miejskich Małemu Brzostkowi, „Wiadomości Brzosteckie”, 3 (13), Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, Centrum Kultury Czytelnictwa i Sportu w Brzostku., 1994, s. 1–2 [dostęp 2024-05-18] (pol.).
  11. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 37, 46.
  12. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 43–44.
  13. ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 49.
  14. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 50.
  15. ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 52.
  16. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 50–51.
  17. ↑ Mały Brzostek - miasto królewskie, [w:] Bogdan Stanaszek, Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2008, s. 20, ISBN 978-83-925845-0-6, OCLC 750747050 (pol.).
  18. ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 41.
  19. ↑ Bogdan Stanaszek, Historia i Zabytki [online], archiwum.brzostek.pl [dostęp 2024-05-18] (pol.).
  20. ↑ a b Stanaszek 2007 ↓, s. 51.
  21. ↑ a b Feliks Kiryk, Najdawniejsze dzieje Brzostku, [w:] Bogdan Stanaszek (red.), Z dziejów Brzostku: studia i materiały, t. T. 2: Okres staropolski i czasy zaborów, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2009, s. 12, ISBN 978-83-925845-8-2 (pol.).
  22. ↑ Bogdan Stanaszek, Dominika Kuśnierz-Krupa, Fundacje miejskie benedyktynów tynieckich w Małopolsce południowej w okresie Średniowiecza, Politechnika Krakowska, Kraków 2014, s. 217 RECENSIONES, „Folia Historica Cracoviensia”, 22, 2016, s. 649–656, DOI: 10.15633/fhc.2101 [dostęp 2024-06-02] (pol.).
  23. ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 27.
  24. ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 24, 25, 28.
  25. ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 28.
  26. ↑ a b Stanaszek 2007 ↓, s. 37–38.
  27. ↑ Bogdan Stanaszek, Posłowie, [w:] Marian Nałęcz Mysłowski, Dzieje miasta Brzostku, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 1998, s. 23, ISBN 83-901833-2-3, OCLC 750705198 [zarchiwizowane z adresu 2016-03-15] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mały_Brzostek&oldid=73905668”